Wat is leegte?

Leegte betekent: verbondenheid, openheid en bevrijding. Het speelt een sleutelrol in het begrijpen waarom verlichting mogelijk is, wat het ons doet ontdekken en hoe daardoor ons gevoel van identiteit radicaal verandert.

Het woord leegte heeft in het dagelijks taalgebruik een overwegend negatieve betekenis. Het duidt meestal op het ontbreken van iets, een afwezig zijn, een bepaald gebrek. Wie zich leeg voelt, voelt zich niet goed; het ontbreekt dan aan levenslust, en er is vaak ook het gevoel dat het allemaal maar weinig zin heeft. Het kan ook een aanwijzing zijn dat men leidt aan uitputting. Wie zich leeg voelt is moe en geneigd tot somberheid.

Een enkeling kan nog wel genieten van een leeg landschap, maar daarin zit dan min of meer wel besloten dat het fijn is dat er geen lelijke gebouwen zijn die het uitzicht versperren.

Het is daarom goed om te beseffen dat de manier waarop het woord Leegte hier – en op andere plekken waar het over onderwerpen als Boeddhisme, Advaita of verlichting gaat – heel andere, en veel positievere associaties en betekenissen heeft. En de betekenis van het concept Leegte is, net als de meeste andere concepten, niet volkomen neutraal, maar krijgt zijn betekenis vooral door de context waarin het gebruikt wordt. En in deze context is Leegte zowel voorwaarde voor verlichting als ook datgene wat zichtbaar wordt na het ontwaken.

We onderscheiden drie belangrijke dimensies; leeg van essentie, leeg van substantie en leeg van identiteit. Het zijn deze drie vormen van leegte die zichtbaar worden door het ontwaken tot de open natuur van zelf en wereld.

Leeg van essentie

De term Leegte wordt in het Boeddhisme veel gebruikt omdat het een belangrijk kenmerk van de werkelijkheid aanduidt. Het is een vertaling van het woord Shunyata. Het concept wordt gebruikt om aan te geven dat geen enkel object een onverwoestbare kern heeft, maar altijd is opgebouwd uit verschillende elementen, die onderling gerelateerd zijn. De samenstellende delen zijn tijdelijk (kort of langdurig) met elkaar verbonden, maar zullen op een gegeven moment weer elk hun eigen weg gaan; het object is ontstaan door samenvoeging maar zal daarom onherroepelijk ook weer uit elkaar vallen. Bovendien zijn alle samenstellende delen weer verbonden met de omringende wereld. Ieder object is in werkelijkheid leeg van essentie.

Deze manier van kijken focust meer op proces dan structuur, en is bedoeld als tegenwicht voor het idee dat de wereld bestaat uit allerlei losstaande dingen. Het kan helpen om de onderlinge samenhang, de verbondenheid en de vele relaties die nodig zijn om iets te laten bestaan beter te zien. Wat iets is wordt bepaald door de samenstellende delen, hun onderlinge relaties en de relatie die de samenstellende delen weer hebben met de wereld waarin zij functioneren.

Leegte betekent hier dus niet de ontkenning van het bestaan van dingen. Maar er wordt wel op gewezen dat ieder ding, ieder fenomeen in een bepaalde context bestaat en dat die context nodig is om te begrijpen wat iets is. Context en omgeving bepalen mede hoe iets functioneert en welke betekenis dat heeft.

Dat geldt dan ook voor ons. Wie wij zijn en hoe we ons gedragen wordt altijd mede bepaald door de relaties die we met anderen om ons heen hebben en de wereld waarin wij ons bevinden. Ook de manier waarop we betekenis geven aan de wereld, en hoe we haar en onszelf begrijpen wordt sterk gevormd door de ons omringende cultuur. Die is niet fysiek zichtbaar, maar speelt wel een belangrijke rol in ons vermogen ons met anderen te verstaan.

Gedrag is daarom een functie van de persoon in een omgeving. G=f (P+O) Grapje. We zullen verder geen vergelijkingen meer opschrijven. Maar iedereen is wel bekend met de keurige boekhouder die als fan van zijn favoriete voetbalclub ineens een heel andere kant van zichzelf kan laten zien.

Wie goed tot zich laat doordringen dat alles wat we zien en ervaren in een constant veranderend proces verkeert, en door steeds wisselende relaties wordt beïnvloed, kan gemakkelijker loslaten en accepteren. Wijzelf, de dingen om ons heen en de mensen die we kennen zijn altijd zowel constant en steeds zichzelf, als ook onherroepelijk veranderend. En dat inzicht kan weer helpen om gelijkmoedigheid te ontwikkelen en minder gehecht te zijn aan wat ons omringt.

Gelijkmoedigheid omdat aanvaard wordt dat we niets voor altijd bij ons kunnen houden en dat het enige werkelijke constante in deze wereld het stromen en veranderen is; en onthechting omdat we kunnen loslaten. Als het tijd is om te laten gaan doen we dat omdat we weten dat dit meer geluk geeft dan krampachtig willen vasthouden aan wat in feite voorbij is. De wijze leeft daarom op zijn gemak in de stroom van steeds wisselende situaties. Dat gemak kan er ook uit bestaan om bijvoorbeeld verdriet toe te laten en te treuren als we iets dierbaars verliezen, want dat is een normale reactie als we iets kwijtraken wat belangrijk voor ons was. Onthechting is een functie van wijsheid en daarom niet hetzelfde als afstandelijkheid waarbij we zo min mogelijk willen voelen, want dat is een houding die door angst wordt ingegeven.

Leeg van substantie

De tweede betekenis van het concept Leegte is dat ieder object in werkelijkheid niets anders dan bewustzijn is. Ieder object, of het nu fysiek of mentaal is, is leeg van substantie. Dit aspect van Leegte is een directe ervaring; het beschrijft accuraat hoe het is om na het ontwaken naar de wereld te kijken. Dit gaat bovendien gepaard met een subtiel maar onmiskenbaar geluksgevoel. Deze leegte is niet een somber makende of negatieve manier van kijken en ervaren, maar juist positief en open.

Het is de herkenning dat iedere ervaring die we van de wereld hebben een ervaring van en in bewustzijn is. Eenvoudig gezegd: je hebt nog nooit een bloem zonder bewustzijn gezien.

Zeggen dat objecten leeg van substantie zijn lijkt misschien wel wat aanknopingspunten met de kwantumfysica te hebben, omdat die bijvoorbeeld heeft aangetoond dat een atoom voor het allergrootste gedeelte uit lege ruimte bestaat. Maar het is niet zo dat ze “eigenlijk” hetzelfde beweren.

Kwantumfysica is een bijzonder succesvolle manier om de werkelijkheid op een heel fundamenteel niveau te beschrijven en te voorspellen. Maar de gebruikte taal is voornamelijk wiskundig, de toepassingen zijn vooral in de wereld van de technologie en het kennisdomein is niet direct zintuiglijk kenbaar, en het is vaak bijzonder moeilijk om je er een begrijpelijke voorstelling van te maken. Het geeft geen beschrijving van de dingen zoals mensen die in het alledaagse leven ervaren.

Er valt dan ook weinig “innerlijke bevrijding” te verwachten van het alleen maar kennis nemen van de wonderlijke wereld van het  atoom. Je kunt wel die kennis meer eigen maken door actieve visualisaties. Een voorbeeld daarvan is hier ook opgenomen.

Als wij zeggen dat de wereld door de verlichte wijze voortdurend herkend wordt als een expressie van Leegte is dat vooral bedoeld als een weergave van een bepaalde manier van zien die na ontwaken steeds meer gebruikelijk wordt. Als bewustzijn kijk je naar bewustzijn. Daardoor krijgen alle ervaringen een opmerkelijk lichte en open kwaliteit.

Solide dingen en structuren worden herkend als vormen van energie die tijdelijk gematerialiseerd zijn; ze zijn nu geconcentreerd, hard en ondoordringbaar, maar behouden toch hun open en dansende kwaliteit.

Deze openheid vormt de altijd aanwezige achtergrond van het dagelijks leven en geeft daar een weldadige frisheid aan.

Leeg van identiteit

De reden waarom de wereld wordt ervaren als open, leeg en licht is omdat ontdekt en van top tot een gerealiseerd wordt dat dit je ware identiteit is. Wat wij zijn, en altijd al waren, jij en ik, is open helderheid. Leegte die licht is.

Omdat deze realisatie van ons ware zelf als grenzeloze openheid en zichzelf verlichtende leegte niet stopt of een grens tegenkomt omvat zij de hele wereld. Wie wij zijn is dit alles. Alles wat we zien is deel van wat we zijn. Maar we zijn dit alles juist omdat we leeg en open zijn. Net zoals het universum zowel de ruimte is – leegte – als alles wat daarin verschijnt – vorm. Wij zijn de beschikbaarheid voor elk soort ervaring en gevoel, maar worden daar zelf niet door veranderd. Elke verandering vindt plaats in iets onveranderlijks en wie wij zijn omvat beide. Vorm en leegte zijn één geheel en de ervaring van de wereld is open en licht geworden.

Het veronderstelt ook dat we een einde maken aan de constante neiging om ons zelfgevoel te “bevriezen” in één positie of definitie. We moeten dit leren openen zodat het  voldoende  ruimte biedt om de constante veranderingen en flux van het leven te kunnen ervaren. In plaats van een gefixeerd, hard en ondoordringbaar zelf maken we de overgang naar een vloeiend, open en accepterend zelf.

Wat wij dan zien is dat het universum één naadloos geheel is, constant dansend als creatie en destructie en spelend als het eeuwige spel van bewustzijn. Wij zijn het spel, de spelers en het decor waarin het spel zich afspeelt. Omdat in dit spel alles samengesteld is en daarom niet-permanent; omdat alles bewustzijn is en daarom zonder substantie, omdat wij zijn terwijl we niet zijn – daarom is bevrijding mogelijk.

Oefeningen

Om hetgeen hierboven is besproken wat meer eigen te maken heb ik ook een stukje geschreven waarin ik een willekeurig voorwerp in gedachten neem en probeer ik te laten zien dat het bestaan daarvan op talloos veel manier verbonden is met andere dingen, mensen en processen in de wereld. Het andere stuk bevat een oefening die gebruik maakt van visualisatie, waardoor het mogelijk wordt om een directe ervaring te hebben van het open karakter van dingen die in eerste instantie solide gesloten lijken. Het focust specifiek op het lichaam, maar kan ook op andere zaken worden gericht. Indien goed uitgevoerd kan die een heel krachtige uitwerking hebben op je eigen directe ervaring van jezelf en anderen, je lichaam en de wereld.

De Boeddha zelf, uit de Samadhi Raja Sutra:

Weet dat alle dingen zijn:
Een luchtspiegeling, een wolkenkasteel,
een droom, een verschijning,
zonder essentie, maar met kwaliteiten die kunnen worden gezien.

Weet dat alle dingen zijn:
Als de maan aan een heldere hemel
in een helder meer weerspiegeld,
niettemin voor dat meer heeft de maan zich nooit bewogen.

Weet dat alle dingen zijn:
Als een echo afgeleidt
van muziek, geluiden, en huilen,
maar toch is er in die echo geen melodie.

Weet dat alle dingen zijn:
Als een tovenaar die illusies maakt
van paarden, ossen, karren en andere dingen,
niets is zoals het verschijnt.

En uit de Prajnaparamitra Sutra tenslotte:

Allen die helder begrijpen dat verlichting overal is komen tot perfecte wijsheid door het prachtige inzicht dat alle objecten en structuren, precies zoals ze op dit moment zijn, zelf verlichting zijn, zowel weg als doel, en volstrekt transparant voor het onuitsprekelijke. Degenen die deze kennis hebben zien dat alles is zoals het is en herkennen alle structuren als stralend leeg van een zelfstandig bestaan.

Allen die perfecte wijsheid verkrijgen zijn voor altijd geïnspireerd door de overtuiging dat de oneindig gevarieerde vormen van deze wereld, in al hun relativiteit, helemaal niet een hindernis zijn, of een gevaarlijke afleiding van het spirituele pad, maar in werkelijkheid juist een genezend medicijn.

Waarom?

Juist omdat zij onderling van elkaar afhankelijk zijn en daarom geen afgescheiden zelf hebben brengen ze het mysterie en de energie van alles omvattende liefde tot expressie.

Niet alleen de verlichte wijzen maar ieder levend wezen in de onderling verbonden wereld leeft in deze grenzeloze oneindigheid van liefde.

En verder:

Voor een grondige uitleg van het begrip Shunyata kun je terecht bij de Engelstalige Wikipedia.

Er is het uitstekende boekje van Thich Nhat Hanh: Vorm is Leegte, Leegte is Vorm.