We zouden kunnen spreken over drie niveaus van spirituele beoefening: het fysieke, het psychologische en het subtiele niveau. Uiteraard lopen ze in elkaar over, en het is niet ongebruikelijk dat iemand afwisselend op één van deze niveaus functioneert, en de volgende dag op een ander, afhankelijk van zijn of haar voorgeschiedenis, belangstelling, overtuigingen en bedrevenheid in meditatie.
Over het fysieke en psychologische niveau is elders veel informatie te vinden, maar hier richten wij ons vooral op het subtiele domein. Dat betekent ook dat er geen aandacht wordt geschonken aan zaken als gezonde voeding, yoga, ontspanning of concentratie oefeningen, en heel weinig aan wijze levenslessen, het openen van het hart, het doorgronden van onze vroegere conditioneringen of leren in het hier en nu te zijn. Ook is er geen specifieke informatie te vinden over hoe je zou moeten leven, en of je bijvoorbeeld nu juist je verlangens moet uitleven of dat het beter is om te leren onthecht te zijn. Niet dat deze kwesties onbelangrijk zouden zijn, maar je kunt daarover al veel informatie en meningen op andere plekken vinden.
Hier gaan we uitgebreid in op de vragen rond de aard van verlichting, bevrijding of zelfrealisatie en wat je kunt doen om dat te herkennen en daarin te stabiliseren. Behalve zelf geschreven teksten vind je hier ook vertalingen uit de tradities van Advaita, Zen en Dzogchen. De nadruk ligt vooral op het direct verwijzen naar de onmiddellijke realisatie. Ik vind het minder belangrijk of je ook bekend bent met de historie van deze tradities, de ideeën van de verschillende scholen, de fijnere details van het vertalen van termen uit het Tibetaans of Sanskriet, enzovoorts. De nadruk ligt op het toegankelijk maken van informatie over verlichting – iets wat veel minder moeilijk of mysterieus is dan je misschien zou denken.
Het fysieke niveau
Het fysieke niveau van contemplatie en meditatie richt zich vooral op het lichaam zelf en de meest gesloten aspecten van het denken. Veel ervan is gericht op het kalmeren van het brein en het vertrouwd raken met het eigen lichaam. De beste praktijkvoorbeelden hiervan zijn leren beter en bewuster ademhalen door yoga, fysieke ontspanning, de correcte lichaamshouding, gezonde voeding, en vormen van meditatie die de geest rustiger, krachtiger en helderder maken. Door deze oefeningen komt er in het lichaam en de geest meer rust, neemt het vermogen tot concentratie toe, worden de belangrijkste knopen en spanningen wat losser gemaakt, en wordt men in het algemeen wat minder scherp, neurotisch en egocentrisch. Hierdoor wordt het steeds beter mogelijk om langere tijd ontspannen en gefocust te blijven zonder steeds maar weer te worden afgeleid door een onrustige geest of gevoeld ongemak in het lichaam.
Het psychologische niveau
Het psychologische niveau begint meer beschikbaar, kenbaar, voelbaar te worden naarmate het steeds gemakkelijker wordt om geest en lichaam langere tijd in rust te ervaren. In het lichaam beginnen zich bepaalde transformaties te voltrekken als de energie vrijer door het lichaam kan stromen en de verschillende chakra’s zich verder openen. Het doet er niet veel toe of je echt in het bestaan van chakra’s gelooft als knooppunten van subtiele energie of ze meer ziet als metaforen voor bepaalde niveaus van ontwikkeling. In beide gevallen geldt dat overleven, seksualiteit en lust, macht en controle niet langer “issues” zijn die spanning oproepen en aandacht nodig hebben, maar dat ze een plek hebben gekregen en waarmee de omgang als vanzelfsprekend wordt gezien. Of op z’n minst; dat ze niet alle aandacht opslorpen, maar naar de achtergrond zijn verdwenen.
De juiste fysieke houding tijdens meditatie is nog steeds wel belangrijk omdat dit helpt om de energie gemakkelijk door het lichaam te laten stromen. De geest is veel vaker kalm en de meeste mentale ervaringen worden gekenmerkt door stabiliteit, sereniteit, een gevoel van overzicht en controle, en het vermogen om nu ook meer subtiele innerlijke ervaringen waar te nemen. Op den duur is er ook een steeds sterker gevoel van vrede, vreugde en je op je gemak voelen. Het leven wordt als zinvol ervaren, zonder dat er ontkend wordt dat er nog steeds wel problemen kunnen opkomen, maar het gevoel daardoor overweldigd te worden is er (bijna) niet meer.
Omdat nu ook de bovenste chakra’s zich aan het openen zijn is er meer hartsenergie en is er vaker een ervaring van openheid, ruimte, verbondenheid en een diep weten dat het goed is. Denken, of beter gezegd, zorgen maken, oordelen en steeds met jezelf in gesprek zijn, is allang niet meer allesbepalend, en sterke emoties zijn er veel minder vaak omdat de gerichtheid op het eigen ik of juist het altijd maar zorgen voor de ander niet meer als heel belangrijk wordt gezien. Er is een vanzelfsprekende vorm van zelfvertrouwen die niet arrogant of afgesloten is.
Het wordt daardoor steeds meer mogelijk om door gedachten, gevoelens en lichamelijke sensaties heen te kijken; het leven begint transparant te worden en de eerste glimpen van een niet-conceptuele staat van bewust aanwezig zijn begint zich te ontvouwen.
Het subtiele niveau
Dit is de opening naar het meest subtiele domein, dat van het Atman, of het Zelf van Advaita (dat wat nooit geobjectiveerd kan worden), of het bewustzijn van Helder Licht, Leegte en spontane zelfbevrijding van verschijnselen (Dzogchen). Licht, een gevoel van ruimtelijkheid en openheid wordt steeds meer de directe en onmiddellijke ervaring. Eén manier om dit te beschrijven is dat Helder Licht, als directe manifestatie van de Ongeboren Ongrond door allerlei lichamelijke, geestelijke en waargenomen verschijnselen heen begint te schijnen, waardoor ze volkomen transparant beginnen te worden. Alle dimensies, zowel innerlijke als uiterlijke, worden hierdoor verlicht en geopend. Ze worden geopend totdat ze opgelost zijn en er alleen nog maar licht is, dat zich manifesteert als volkomen leegte, een lege dans van verschijnselen zonder enige kern, duurzaamheid of betekenis – terwijl ze toch vol van betekenis zijn op hun moment van verschijnen, maar niets achterlaten als ze ook weer verdwijnen. Dit heldere licht is wat wij zijn en altijd waren. Het is niet iets wat ontwikkeld kan worden, maar wel onthuld of ontdekt wordt als het altijd aanwezige. Het heeft centrum noch begrenzing. We ervaren, nee zijn, een enorme open aanwezigheid die alle verschijnselen kent, opmerkt, en loslaat voordat ze gegrepen kunnen worden. Het is een altijd aanwezig besef van wat is zonder daardoor bepaald te worden. Alles leeft in dit licht, en er is niets wat dit licht zou kunnen doen verminderen. Het is puur, helder, open.
Deze herkenning is verlichting. Naarmate helder, open aanwezig zijn met-wat-is zich verder stabiliseert vindt ook de overgang plaats naar zelfrealisatie. Het is een verder ontvouwen, of verdiepen van leven in het Licht. Nu beginnen ook de laatste “knopen” zich te ontspannen, en de gerichtheid op het eigen persoon valt steeds meer weg. De ontwikkeling van compassie gaat idealiter gelijk op met het inzicht en de wijsheid.
De ervaring (en nieuwsberichten) leert ook dat de verleidingen van geld, seks, geld, aanzien en macht altijd weer kunnen terugkeren, en steeds opnieuw moet blijken of er nog een bepaalde gevoeligheid aanwezig is om daarin mee te gaan. Om het wat poëtischer te zeggen – Maya, de godin van de illusies zal altijd weer haar sluiers, haar tienduizend sluiers, uit proberen. Haar verschijning is verleidelijk, haar uitwerking destructief. Ze heeft een prachtig gezicht, maar kan in een oogwenk in een demon veranderen. Verlichting is niet hetzelfde als heilig worden, en het vereist een constante ontspannen alertheid. Soms is die tijdenlang vanzelfsprekend aanwezig, maar het leven heeft altijd wel een paar verassingen in petto.
Daarom is zelfrealisatie een constant proces. Maar de volgende eigenschappen komen het vaakst voor;
Je voelt je meestal gelukkig en vreugdevol en bent bereid om je vreugde met anderen te delen. Omdat je veel minder last hebt van angst, of andere negatieve emoties, voel je je bijna altijd rustig en sereen. Als je al eens sterke emoties ervaart – en dat zal zeker gebeuren – dan keer je veel sneller weer terug naar diepe rust. Door dat leven in een grote ruimte ben je ook meestal liefdevol, vriendelijk en medelevend. Egocentrisch gedrag valt grotendeels weg, omdat het gevoel van een gescheiden zelf verloren is gegaan. Je kunt de onderling verbonden aard van het bestaan zien, niet als concept, maar als levende realiteit. En al blijft je temperament grotendeels hetzelfde, je bent veel vaker dan vroeger emotioneel stabiel en je bent niet gauw meer gekwetst, en hebt veel minder behoefte aan bevestiging en complimentjes. Meestal is er veel meer geduld en begrip. Oordelen over anderen, of zelfveroordeling valt weg. Er is een grote bron van innerlijke kracht en een algeheel stabiel voelen. En meestal is er een doorgaande beoefening van het spirituele pad, meditatie, of tijd doorbrengen in stilte of de natuur. Voor sommigen is leven met anderen bijna niet meer mogelijk door de vergrote sensitiviteit, anderen lukt het heel aardig. Maar wat het ook wordt – het is prima zo.
Het is eigenlijk altijd wel goed.